Bahasa Carai
| Bahasa Carai | |
|---|---|
| Jrai | |
| Asli kepada | Vietnam, Kemboja |
| Kawasan | Tanahtinggi Tengah, Vietnam Wilayah Ratanakiri, Kemboja |
Penutur bahasa | 260,000 (2007–2008) |
Austronesia
| |
| Vietnam: Abjad Vietnam Kemboja: Aksara Khmer | |
| Status rasmi | |
Bahasa minoriti dikenali di | |
| Kod bahasa | |
| ISO 639-3 | jra |
| Glottolog | jara1266 |
 | |
Bahasa Carai (/dʒəˈraɪ/; Vietnam: Cho-Rai, Chor, Chrai, Djarai, Gia-Rai, Gio-Rai, Jorai, atau Mthur; Khmer: ចារ៉ាយ, Charay [caːraːj]) ialah salah satu bahasa di bawah bahasa-bahasa Polinesia-Melayu yang dituturkan oleh orang Carai di Vietnam dan Kemboja. Penutur bahasa Carai berjumlah kira-kira 262,800,[1] tidak termasuk komuniti Carai lain yang mungkin di negara selain Vietnam dan Kemboja seperti Amerika Syarikat. Mereka ialah puak pribumi tanahtinggi Vietnam terbesar di Tanahtinggi Tengah yang dikenali sebagai orang Degar atau Montagnard, dan 25 peratus daripada populasi di wilayah Ratanakiri, Kemboja.
Bahasa ini berada dalam subkumpulan bahasa-bahasa Cam di bawah keluarga bahasa Polinesia-Melayu, dan dengan itu berkaitan dengan bahasa Cam di tengah Vietnam.
Sebilangan orang Carai juga tinggal di Amerika Syarikat, setelah menetap di sana selepas Perang Vietnam.
Pengelasan
[sunting | sunting sumber]Bahasa Carai tergolong dalam cabang bahasa-bahasa Cam di bawah keluarga bahasa Polinesia-Melayu. Walaupun sering dikelaskan sebagai ahli dalam keluarga bahasa Austroasia sehingga abad ke-20, pertalian bahasa Carai dengan bahasa-bahasa Cam lain seperti bahasa Cam dan bahasa Ede dan pertalian yang lebih luas kepada bahasa Melayu telah pun diiktiraf seawal tahun 1864.[2]
Taburan geografi dan loghat
[sunting | sunting sumber]Bahasa Carai dituturkan oleh kira-kira 262,800 orang di Kemboja dan Vietnam (Simons, 2017) di mana ia diiktiraf sebagai bahasa minoriti rasmi, namun di Kemboja ia tidak mempunyai penulisan dalam aksara Khmer. Selain itu, terdapat ratusan penutur bahasa Carai di Amerika Syarikat daripada pelarian orang Carai yang menetap di negara itu selepas Perang Vietnam. Loghat Carai boleh saling nirfaham. Đào Huy Quyền (1998)[3] menyenaraikan subkumpulan loghat Carai berikut dan lokasi masing-masing.
- Bahasa Pleiku: di kawasan Pleiku .
- Bahasa Ceoreo: dalam Ajunpa (Phú Bổn).
- Bahasa Arap: di barat laut Pleiku, barat daya Kon Tum.
- Bahasa Hedrung: di timur laut Pleiku, tenggara Kon Tum.
- Bahasa Tebuan: di Pleiku barat.
Kumpulan lain yang berkaitan termasuklah:
- Bahasa Haroi: di barat Phu Yen, selatan Binh Dinh. Campuran orang Ede dan orang Carai.
- Bahasa Medhur: di selatan Phu Yen. Campuran orang Ede dan orang Carai.
- Bahasa Halang: di barat daya Kon Tum, dan beberapa di Laos dan Kemboja. Campuran orang Sedang dan orang Carai.
Fonologi
[sunting | sunting sumber]Disebabkan pengaruh bahasa-bahasa Austroasia sekelilingnya, pelbagai kosa kata dalam bahasa-bahasa Cam di Asia Tenggara, termasuk bahasa Carai, telah menjadi dwisukukata dengan tekanan pada sukukata kedua. Tambahan pula, bahasa Carai telah berkembang lebih jauh mengikut corak bahasa-bahasa Austroasia, dengan kehilangan hampir semua pembezaan vokal dalam sukukata seni pangkal. Walaupun perkataan trisukukata wujud, kesemuanya ialah kata pinjaman. Perkataan biasa dalam bahasa Carai boleh diwakili sebagai:
- (C)(V)-C(C)V(V)(C)
di mana nilai dalam kurungan ialah mengikut pilihan dan "(C)" dalam kelompok "C(C)" mewakili konsonan likuida /l/, /r/ atau separavokal /w/, /j/. Dalam loghat-loghat bahasa Carai yang dituturkan di Kemboja, "(C)" dalam gugusan "C(C)" juga boleh menjadi geseran velar bersuara /ɣ/, suatu fonem yang digunakan oleh orang Carai di Kemboja, tetapi tidak dibuktikan di Vietnam. Vokal sukukata pertama dalam perkataan dwisukukata selalunya ialah vokal nirbundar pusat-tengah, /ə/, melainkan konsonan pangkalnya ialah hentian glotis /ʔ/. Vokal kedua bagi sukukata yang ditekankan menghasilkan diftong.
Sistem tulisan
[sunting | sunting sumber]Semasa Indocina Perancis, mereka memperkenalkan abjad Carai menggunakan abjad Vietnam (aksara Rumi yang diubahsuai untuk bahasa Vietnam) pada awal abad ke-20. Dengan pengenalan Alkitab dalam bahasa Carai menggunakan aksara tersebut oleh mubaligh Kristian di Vietnam selepas Perang Vietnam, orang Carai dapat meningkatkan bilangan orang yang celik huruf dan kini terdapat banyak penerbitan untuk orang Carai Vietnam. Terdapat 40 huruf - 21 konsonan + 19 vokal / 34 fonem - 9 fonem vokal + 25 fonem konsonan.
| Aksara Rumi untuk abjad bahasa Carai | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1) | Aa | Ăă | Ââ | Bb | Ƀƀ | C̆c̆/ Čč | Dd | Đđ | Ee |
| IPA | a ː | a | ɨ | b | ʔ b | tʃ | d | ʔ d | ɛ ː |
| Km [4] | អះ | អា | អិ | ប | អប | ឆ | ដ | ឆដ | អេ |
| 2) | Ĕĕ | Êê | Ê̆ê̆/ Ēē | Gg | Hh | ii | Ĭĭ | Jj | DJ dj |
| IPA | ɛ | e ː | e | ɡ | h | i ː | i | dʒ | ʔ dʒ |
| Km | អេ | អះ | អេ | គ | ហ | អីះ | អី | ឌយ | អេឌយ |
| 3) | Kk | Ll | Mm | Nn | Ññ | NG ng | Oo | Ŏŏ | Ôô |
| IPA | k | l | m | n | ɲ | ŋ | ɔ ː | ɔ | o ː |
| Km | កា | ល | ម | ន | ញ | ង | អុះ | អុ | អ |
| 4) | Ô̆ô̆/ Ōō | Ơơ | Ơ̆ơ̆/ Ờờ | Pp | Rr | Ss | Tt | Uu | Ŭŭ |
| IPA | o | ə ː | ə | p | r | s | t | u ː | u |
| Km | អូ | អឺះ | អឺ | ផ | រ | ស | ទ | អូះ | អូ |
| 5) | Ưư | Ư̆ư̆/ Ửử | Ww | Yy | |||||
| IPA | ɯ ː | ɯ | w | j | |||||
| Km | អ៊ូ | អូ | វ | យ | |||||
Vokal
[sunting | sunting sumber]Terdapat 9 vokal:[5]
| Depan | Pusat | Belakang | ||
|---|---|---|---|---|
| Sempit | i ĩ | ɯ | u | |
| Tengah | e | ə | o | |
| Separuh luas | ɛ | ɔ | ||
| Luas | a ã | |||
Konsonan
[sunting | sunting sumber]Terdapat 24 konsonan:[5]
| Bibir | Gigi/Gusi | Pascagusi | Lelangit | Velar | Glotis | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hentian | nirsuara | p | t | k | ʔ | ||
| terhembus | p ʰ | t ʰ | k ʰ | ||||
| bersuara | b | d | ɡ | ||||
| sedutan | ɓ | ɗ | ʄ | ||||
| Letusan | nirsuara | tʃ | |||||
| bersuara | dʒ | ||||||
| Geseran | s | h | |||||
| Sengauan | bersuara | m | n | ɲ | ŋ | ||
| terpraglotis | ʔ m | ||||||
| Tamparan | ɾ | ||||||
| Sisian | l | ||||||
| Aproksiman | w | j | |||||
Konsonan sedutan juga telah digambarkan sebagai hentian praglotis, tetapi Jensen (2013) menerangkan bahawa penyempitan glotis dan rongga mulut berlaku serentak.[5]
Rujukan
[sunting | sunting sumber]- ^ Simons, Gary F. and Charles D. Fennig (eds.). 2017. Jarai. Ethnologue: Languages of the World, Twentieth edition. Dallas, Texas: SIL International. Link retrieved on 05.06.17 from https://www.ethnologue.com/language/jra
- ^ David Thomas (1989). A 19th century perception of Chamic relationships. Mahidol University and Summer Institute of Linguistics. Link retrieved on 05.01.2017 from http://sealang.net/archives/mks/pdf/16-17:181-182.pdf
- ^ Đào Huy Quyền (1998). Nhạc khí dân tộc Jrai và Bahnar [Musical instruments of the Jrai and Bahnar]. Hanoi: Nhà xuất bản trẻ.
- ^ Correlation with Khmer Alphabet using IPA
- ^ a b c Jensen (2013)
Bacaan lanjut
[sunting | sunting sumber]- Jensen, Joshua M. (2013). Struktur Klausa Carai dan Frasa Nama . Disertasi PhD, Universiti Texas di Arlington.
- Lafont, Pierre-Bernard & Nguyễn Văn Trọng (1968). Lexique Carai, français, viêtnamien, parler de la province de Plei Ku . Publications de l'Ecole française d'Extrême-Orient, v 63. Paris: École française d'Extrême-Orient.
- Pittman, RS (1957). Carai sebagai ahli keluarga bahasa Melayu-Polinesia . Fargo, ND: Institut Linguistik Musim Panas, Universiti North Dakota.
- Reed, R. (1976). Buku asas Jorai, panduan dan buku penulisan . siri mikrofiche pendidikan Vietnam, no. VE55-01/08/04. Pantai Huntington, Calif: Institut Linguistik Musim Panas .
- Rơmah Dêl (1977). Từ Diển Việt - Gia Rai [Kamus Bahasa Vietnam - Carai] . Hà Nội: Nhà xuất bản khoa học xã hội.
- Tong Nang, N. (1975). Garis besar tatabahasa Carai . siri mikrofiche data Vietnam, no. VD55-01. Pantai Huntington, Calif: Institut Linguistik Musim Panas .
- Siu, Lap M. (2009). Membangunkan Kamus Awal Pertama Carai Amerika Utara . Tesis Sarjana Sastera dalam Antropologi, Texas Tech University .