Undang-Undang Laut Melaka
Undang-Undang Laut Melaka (Jawi: اوندڠ٢ لاءوت ملاک) ialah kod perundangan Kesultanan Melaka (1400–1511) yang memperkatakan secara khusus perkara yang berkaitan dengan undang-undang dan peraturan maritim, serta prosedur nautika mengenai hal-ehwal pelayaran kapal dagang. Ia digubah oleh sekumpulan pemilik kapal Melaka yang kebanyakannya berasal Jawa.[1] Kod undang-undang penting Melaka yang lain ialah Undang-Undang Melaka, walaupun ia masih mengandungi peruntukan tertentu yang berkaitan dengan undang-undang maritim, dan kadangkala dikenali sebagai Undang-Undang Darat Melaka. Fasal-fasal yang terkandung dalam Undang-Undang Laut Melaka meliputi pelbagai bidang, dengan mengambil kira pelbagai jenis keadaan yang boleh timbul di atas kapal, berkenaan dengan isu-isu sosial, seperti perhambaan, perzinaan, pembunuhan, mencuri, tidak menghormati pegawai dan kecuaian dalam menjalankan tugas; juga, aspek ekonomi seperti cukai dan perdagangan, termasuk ukuran berat dan luas. Kod undang-undang juga menggariskan organisasi yang sangat tersusun di atas kapal, dengan gelaran pegawai dinyatakan dengan jelas lengkap dengan tanggungjawab mereka.[2] Di mahkamah Melaka, penguatkuasaan Undang-Undang Laut Melaka diletakkan di bawah kuasa Laksamana.[3]
Sejarah
[sunting | sunting sumber]Tarikh sebenar undang-undang digubal masih tidak diketahui. Walau bagaimanapun, berdasarkan manuskripnya, pengisytiharan Undang-Undang Laut Melaka ialah hasil pertemuan sekumpulan nakhoda Melaka semasa pemerintahan Muhammad Shah (1424–1444).
Pertama sekali, Patih Harun dan Patih Elias menghimpunkan Nakhoda Zainal, Nakhoda Dewa dan Nakhoda Ishak, untuk tujuan berunding dan memberi nasihat berkaitan dengan penggunaan di laut, dan menyusun, selaras dengannya, kod Undang-Undang, atau institusi. Selepas mereka berunding bersama, dan mengumpulkan undang-undang, mereka menyerahkannya kepada Datuk Bendahara, di kerajaan Melaka, yang meletakkannya di kaki Muhammad Shah yang terkenal; maka raja berkata — Saya memperkenankan permintaan Bendahara, dan menetapkan undang-undang dan institusi ini untuk kerajaan kamu dan keturunan kamu. Apabila anda mentadbir undang-undang ini di laut, ia tidak akan diganggu selepas itu di pantai. Mulai sekarang biarlah undang-undang laut dilaksanakan di laut, dengan cara yang sama seperti undang-undang darat dilaksanakan di darat; dan janganlah mereka mengganggu satu sama lain; kerana kamu (menghadapkan dirinya kepada nakhodas) adalah seperti raja ('raja') di laut, dan saya memberikan kuasa kepada kamu sewajarnya.[4]
Kandungan
[sunting | sunting sumber]Menurut Stamford Raffles, fasal Undang-Undang Laut Melaka yang berjumlah sehingga 20, boleh dikelompokkan kepada empat bab tersendiri:[5]
Bab I
[sunting | sunting sumber]- Kuasa undang-undang.[6]
- Perihal orang di atas kapal.[7]
- Perihal pegawai dan anak kapal, kuasa, tugas dan sifat penglibatan mereka — menerangkan struktur pentadbiran atau hierarki kuasa di atas kapal. Sebuah kapal adalah seperti sebuah negeri atau kerajaan di mana nakhoda ialah raja. Hierarki kuasa ini mengikut berturut-turut ke bawah yang sebahagiannya digambarkan sebagai berikut:[8]
- Peraturan dan tatacara anak kapal yang bertugas berkepang (menjaga kapal). Empat perkara disebut untuk diberi perhatian oleh pengawal: air yang masuk ke dalam kapal, ribut dan angin yang masuk, musuh yang menaiki kapal, dan kebakaran.[10]
- Perincian tentang tugas muda-muda; mengawal kemudi kapal, menjaga senjata, mempertahankan kapal dalam peperangan. Mereka juga bertanggungjawab sebagai pengawal peribadi nakhoda di pelabuhan.[11]
- Prosedur bagi anak kapal yang menjaga "tupai" kapal (utama titik akses antara geladak dengan palka).[12]
- Prosedur bekalan (makanan) awak-awak.[13]
- Telah ditubuhkan bahawa nakhoda bertanggungjawab memberikan pinjaman kepada sesiapa yang memerlukannya. Ini tertakluk kepada prosedur dan proses tertentu, termasuk terma pembayaran balik dan cukai yang dikenakan. Sebagai contoh, dinyatakan bahawa orang yang meminjam biasanya terikat dengan perjanjian selama tiga tahun, tiga bulan, tiga hari.[14]
- Perihal kiwi, atau pedagang pengembara — pada Melaka zaman abad ke-15, satu sistem perkongsian terhad telah dibangunkan dengan baik, di mana pedagang akan menghantar barang dalam kapal orang lain, sama ada dalam penjagaan daripada beberapa ejennya, mengembara sebagai kiwi, atau diamanahkan kepada nakhoda bagi pulangan tetap.[15] Klausa menggariskan tanggungjawab seorang kiwi terutamanya dalam perkara yang berkaitan dengan kadar sewa dan hak ke atas "petak" (tempat menyimpan barang).[16] Kewajipan kiwi untuk menjaga petak yang disewanya dan tempoh masa yang dibenarkan, juga disebut dalam klausa. Penalti dinyatakan jika gagal mengisi petak yang disewa dalam tempoh yang ditetapkan. Seekor kiwi boleh menyertai pelayaran kapal dalam beberapa cara; pertama, dengan menyewa petak, kedua, dengan membantu nakhoda dengan modal tiga atau empat tahil emas, atau dengan membuat perjanjian untuk memberikan 3/10 jualan kepada nakhoda. Turut disebut dalam klausa ini ialah tanggungjawab maula atau penghulu kiwi.[17] Ketua kiwi berhak mendapat separuh daripada pembahagian pegangan, di mana beras atau peruntukan disimpan.[18]
| Pangkat orang laut | Pangkat setara di darat |
|---|---|
| Nakhoda | Raja |
| Jurumudi | Bendahara |
| Jurubatu | Temenggung |
| Malim | Imam |
| Tukang kanan | Sida-sida |
| Tukang kiri | Sida-sida |
| Tukang agong | Sida-sida |
| Awak-awak | Rakyat |
Satu lagi jawatan yang sama pentingnya dengan nakhoda ialah kedudukan malim (pelayar kapal). Agak sukar untuk mencari pangkat setara bagi orang darat, kerana kebanyakan fungsinya adalah berkaitan maritim. Kedudukan malim sering dibandingkan dengan imam di atas kapal oleh kerana kemahirannya belayar. Dialah yang menentukan bila hendak berlayar kerana beliau arif tentang gerakan angin, ramalan ribut dan ombak, tebing pasir dan batu karang. Jelas sekali, malim adalah orang pertama yang memberi nasihat kepada nakhoda tentang setiap pelayaran. Fungsi jurumudi selaku pembantu terdekat nakhoda adalah setanding dengan fungsi bendahara. "Jurubatu" dikatakan mempunyai status yang sama dengan temenggung (ketua keselamatan awam), ini bermakna peranannya adalah untuk menjaga keamanan kapal dan bertindak sebagai hakim dalam sebarang pertikaian. Ini sepadan dengan petikan Undang-Undang Laut Melaka, "…untuk menentukan betul dan salah". Undang-Undang Laut Melaka memberi contoh, seorang anak kapal (awak-awak) yang enggan mengikut arahan tukang agong telah dihukum oleh jurubatu dengan rotan tujuh sebatan.[9] Antara peruntukan lain dalam klausa itu ialah:
Bab II
[sunting | sunting sumber]- Perihal bahagian kapal — kawasan tertentu di atas kapal hanya boleh diduduki oleh orang terpilih mengikut status mereka. Sebagai contoh, balai lintang dikhususkan bagi tujuan mesyuarat, manakala balai bujur adalah untuk muda-muda. Peterana lawang dikhaskan buat nakhoda, muda-muda dan tukang agong, dan awak-awak dilarang memasuki mana-mana tiga kawasan ini. Fasal itu juga menyebut mengenai isu-isu lain mengenai penyewaan petak dan status ruang sewa sekiranya timbul sebarang perkara berkaitan dengan anak kapal, seperti pertengkaran, jangkitan, jenayah dan sebagainya.[19]
- Peraturan untuk keselamatan kapal semasa berada di laut.[20]
- Perihal kebakaran.[21]
- Membuang kargo ke laut — prosedur membuang kargo kapal ke laut sekiranya berlaku ribut besar demi keselamatan anak kapal. Kargo yang perlu dikurangkan akan dibuang bergantung pada kadar dan nilai yang dimiliki oleh setiap penumpang dan pemegang setiap petak.[22]
- Perilah perlanggaran kapal — peraturan dan penalti bagi kapal yang berlanggar di laut, terutamanya semasa ribut hujan. Fasal itu juga menyebut prosedur yang diambil jika kapal melanggar "lintang payer" (kapal yang berlabuh di seberang laut atau sungai untuk mengutip cukai); denda itu perlu dibayar oleh semua yang belayar di atas kapal, sama ada orang merdeka, hamba, tua, muda, miskin, kaya, lelaki dan perempuan, semua orang perlu menyumbang.[23]
- Perihal pelabuhan, dan cara perdagangan — prosedur dan peraturan untuk berdagang di pelabuhan/bandar. Setibanya di pelabuhan, apabila pasaran berada pada tahap yang paling menguntungkan, nakhoda mempunyai hak pertama untuk menjual barang dagangannya, empat hari sebelum kiwi dan enam hari sebelum kelasi lain.[24] Nakhoda juga mempunyai keutamaan untuk menawarkan barangannya pada harga tertinggi. Sesiapa yang menawarkan barangan mereka pada harga yang lebih tinggi daripada nakhoda boleh merampas barangnya oleh nakhoda selepas hanya dibayar harga kos. Fasal ini juga menyatakan bahawa nakhoda perlu merujuk pegawainya jika dia ingin singgah di mana-mana pelabuhan yang tiada dalam jadual asal. Begitu juga, jika dia memutuskan untuk menyeberangi teluk, selat, dan lain-lain, dia perlu terlebih dahulu mendapat persetujuan daripada jurumudi, jurubatu dan tukang agong.[25]
- Perihal penahanan — klausa itu menyatakan bahawa: "apabila musim hampir berakhir, dan nakhoda tidak berlayar, kiwi hendaklah menunggu, atas sebabnya, selama tujuh hari, selepas itu, jika nakhoda tidak mahu meneruskan, dan musim berakhir, harga yang dibayar untuk petak hendaklah dikembalikan kepada kiwi. Jika kiwi ialah punca kelewatan, dan musim hampir berakhir, nakhoda akan menahan kapal itu tujuh hari atas alasan mereka, selepas itu dia diberi kuasa untuk belayar tanpa mereka, jika mereka tidak bersedia; dan tidak akan dibayar atau dilakukan lagi berkaitan. kepadanya."[26]
- Perihal menarik diri daripada kapal.[27]
Bab III
[sunting | sunting sumber]- Perihal orang yang mungkin berada dalam kesusahan, atau yang karam di laut — prosedur nakhoda yang bertemu dengan orang yang terbuang dengan harta mereka kerana karam.[28]
- Perihal harta karun — prosedur pengagihan harta yang dirampas di laut. Prosedur ini juga mengikut kategori status penerima: sama ada hamba, orang yang berhutang atau saudara nakhoda. Undang-undang menyatakan bahawa: "Apa sahaja yang terdapat di laut, sesiapa yang dapat menemuinya, adalah hak milik nakhoda kapal itu, yang boleh memberikan apa yang difikirkannya sesuai kepada orang yang menemuinya. Apa sahaja yang dijumpai di pantai oleh orang-orang kepunyaan kapal, pada masa apabila mereka tidak bertindak di bawah perintah nakhoda, atau menjalankan tugas kapal, walaupun pihak itu adalah kiwi atau turun menugen, harta benda itu hendaklah dibahagikan kepada tiga bahagian, dan satu pertiga hendaklah dimiliki oleh pencari, dan dua bahagian yang selebihnya menjadi hak milik nakhoda."[29]
- Perihal pengangkutan hamba dari negara lain — prosedur dan undang-undang bagi nakhoda yang menemui hamba yang telah melarikan diri daripada pemiliknya.[30]
Bab IV
[sunting | sunting sumber]- Jenayah dan hukuman di atas kapal — hukuman bagi mereka yang bertempur dan membunuh di atas kapal termasuk hukuman untuk kiwi yang cuba membunuh nakhoda. Terdapat juga butiran mengenai orang yang boleh dihukum mati di atas kapal. Empat jenis kesalahan boleh dikenakan hukuman mati;[31]
- i) Bertuturan yang menyinggung perasaan dan tidak setia kepada nakhoda.
- ii) Merancang atau bersubahat dengan anak kapal lain untuk membunuh nakhoda, kiwi, tukang atau malim.
- iii) Seseorang yang membawa keris menaiki kapal ketika yang lain tidak.
- iv) Kelakuan yang sangat buruk dan bertindak tidak sopan.
- Tindakan tidak hormat dan menjijikkan terhadap nakhoda — bagi seseorang yang lantang dan biadap terhadap nakhoda atau kiwi, orang itu boleh dihukum, dan boleh dibunuh jika membalas dengan permusuhan.[32]
- Berkenaan perzinaan, dan hubungan jenayah dengan wanita di atas kapal — fasal ini dijelaskan mengikut status pesalah, sama ada lelaki merdeka, hamba, perempuan bujang, bujang, isteri, suami.[33]
- Berkenaan pertengkaran dan pencederaan — klausa bagi mereka yang bertempur di atas kapal.[34]
- Berkenaan kecurian.[35]
Lihat juga
[sunting | sunting sumber]Rujukan
[sunting | sunting sumber]- ^ Reid 1993, m/s. 39.
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 18
- ^ Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 115
- ^ Reddie 1841, halaman 484
- ^ Reddie 1841, halaman 482–483
- ^ Reddie 1841, halaman 482
- ^ Reddie 1841, halaman 482
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 19
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 19
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 16&19
- ^ Tarling 2000, halaman 133
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 18
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 16&18
- ^ Reddie 1841, halaman 485–486
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17&18
- ^ Reddie 1841, halaman 483
- ^ Reddie 1841, halaman 483
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17
- ^ Tarling 2000, halaman 133
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17&18
- ^ Reddie 1841, halaman 486
- ^ Reddie 1841, halaman 483
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 16
- ^ Reddie 1841, halaman 487
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 16
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 16&20
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 16
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 16
- ^ Mardiana Nordin 2008, halaman 17
- ^ Reddie 1841, halaman 483
Bibliografi
[sunting | sunting sumber]- Ahmad Sarji Abdul Hamid (2011), The Encyclopedia of Malaysia, 16 - The Rulers of Malaysia, Editions Didier Millet, ISBN 978-981-3018-54-9
- Mardiana Nordin (2008), "Undang-Undang Laut Melaka: A Note on Malay Maritime Law in the 15th century", Memory and Knowledge of the Sea in Southeast Asia, Kuala Lumpur: Institut Sains Samudera dan Bumi, Universiti Malaya, ISBN 978-983-9576-36-8
- Reddie, James (1841), An Historical view of the law of maritime commerce, W. Blackwood and sons, ISBN 9780598467324
- Reid, Anthony (1993), Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-1680. Volume Two: Expansion and Crisis, New Haven dan London: Yale University Press
- Tarling, Nicholas (2000), The Cambridge History of Southeast Asia, 2, Cambridge University Press, ISBN 978-052-1663-70-0