Tian Shan
| Tian Shan | |
|---|---|
| Tengri Tagh, Tengir-Too, 天山 | |
 Banjaran Tian Shan di sempadan antara China, Kazakhstan dan Kyrgyzstan dengan Khan Tengri (7,010 m) kelihatan di tengah
| |
| Titik tertinggi | |
| Puncak | Jengish Chokusu |
| Ketinggian | 7,439 m (24,406 kaki) |
| Koordinat | 42°02′06″N 80°07′32″E / 42.03500°N 80.12556°E |
| Geografi | |
.png)  Tian Shan  Tian Shan | |
| Negara | China, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan dan Tajikistan |
| Julat koordinat | 42°N 80°E / 42°N 80°E |
| Geologi | |
| Zaman Batu | Mesozoik dan Cenozoik |
| Tapak Warisan Dunia UNESCO | |
| Nama rasmi | Xinjiang Tianshan |
| Jenis | Asli |
| Ciri-ciri | vii, ix |
| Penetapan | 2013 (sesi ke-37) |
| Nombor rujukan | 1414 |
| Wilayah | Asia |
| Tapak Warisasn Dunia UNESCO | |
| Nama rasmi | Tien-Shan Barat |
| Jenis | Natural |
| Criteria | x |
| Designated | 2016 (sesi ke-40) |
| Nombor rujukan | 1490 |
| Wilayah | Asia |
Tian Shan,[nota 1] juga dikenali sebagai Tengri Tagh[1] atau Tengir-Too,[2] bermaksud "Gunung Tuhan/Syurga", ialah sistem banjaran gunung yang besar di Asia Tengah. Puncak tertinggi ialah Jengish Chokusu pada 7,439 meter (24,406 ka) tinggi. Titik terendahnya ialah Kemurungan Turpan, iaitu 154 m (505 ka) di bawah paras laut.[3]
Tian Shan dianggap suci dalam Tengrism. Puncak kedua tertingginya dikenali sebagai Khan Tengri, yang boleh diterjemahkan sebagai "Tuhan Roh". [4] Pada Persidangan Warisan Dunia 2013, bahagian timur Tian Shan di Wilayah Xinjiang barat China telah disenaraikan sebagai Tapak Warisan Dunia.[5] Bahagian barat di Kazakhstan, Kyrgyzstan dan Uzbekistan kemudiannya disenaraikan pada 2016.[6]
Geografi
[sunting | sunting sumber]Banjaran Tian Shan terletak di utara dan barat Gurun Taklamakan dan terus ke utara Lembangan Tarim. Ia merentasi kawasan sempadan Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan dan Xinjiang di Barat Laut China. Di selatan, ia bersambung dengan Pergunungan Pamir, manakala ke utara dan timur, ia bertemu dengan Pergunungan Altai Mongolia.
Banjaran Tian Shan memanjang ke arah timur kira-kira 2,900 kilometer dari Tashkent, Uzbekistan.[3] Mereka membentuk sebahagian daripada tali pinggang orogenik Himalaya, hasil daripada perlanggaran plat tektonik India dan Eurasia semasa era Cenozoic. Julat ini merangkumi Bogda Shan di timur, seperti yang ditakrifkan oleh kedua-dua kartografi Barat dan Cina.
Puncak tertinggi Tian Shan ialah Jengish Chokusu (juga dikenali sebagai Puncak Kemenangan), dikongsi oleh Kyrgyzstan dan China. Pada 7,439 meter (24,406 ka) tinggi, ia adalah titik tertinggi di Kyrgyzstan.[3] Puncak kedua tertinggi Tian Shan, Khan Tengri (Raja Syurga), melintasi tiga titik Kazakhstan - Kyrgyzstan - China dan pada 7,010 meter (23,000 ka), ialah titik tertinggi Kazakhstan. Pendaki mengklasifikasikan ini sebagai dua puncak paling utara yang melebihi 7,000 meter (23,000 ka) di dunia.
Pas Torugart, pada 3,752 meter (12,310 ka), menandakan sempadan antara Kyrgyzstan dan Xinjiang. Banjaran Alatau berhutan di altitud rendah di utara Tian Shan adalah rumah kepada puak pastoral berbahasa Turki.
Tian Shan dipisahkan dari Dataran Tinggi Tibet oleh Gurun Taklimakan dan Lembangan Tarim di selatan. Sungai Syr Darya, Sungai Ili dan Sungai Tarim berasal dari Tian Shan. Ngarai Aksu adalah ciri yang menonjol di bahagian barat laut banjaran gunung.
Permafrost berterusan biasanya terbentuk di Tian Shan pada ketinggian melebihi 3,500-3,700 meter. Permafros tidak selanjar boleh ditemui serendah 2,000 meter di lokasi tertentu yang dipengaruhi oleh keadaan topografi dan iklim yang unik, walaupun ia biasanya berlaku antara ketinggian 2,700-3,300 meter.[7]
Glasier Tian Shan semakin surut dengan pantas, kehilangan 27% atau 5.4 bilion tan ais setiap tahun sejak 1961— hampir empat kali ganda purata global sebanyak 7%. Menjelang 2050, separuh daripada baki ais diunjurkan akan hilang.[8]
Penjelajah Rusia Peter Semenov adalah salah seorang Eropah pertama yang mendokumentasikan Tian Shan secara meluas pada tahun 1850-an.
Julat
[sunting | sunting sumber]Tian Shan mempunyai beberapa julat bernama yang sering disebut secara berasingan (semua jarak adalah anggaran).
Di China, Tian Shan bermula dari kira-kira 600 hingga 400 kilometer (370 hingga 250 bt) timur Ürümqi, utara Bandar Kumul (Hami) dengan Qarlik Tagh dan Pergunungan Barkol. Kemudian Bogda Shan (gunung dewa) berjalan dari 350 hingga 40 kilometer (217 hingga 25 bt) timur Ürümqi. Kemudian terdapat kawasan rendah antara Ürümqi dan Kemurungan Turfan. Pergunungan Borohoro bermula di selatan Ürümqi dan berjalan ke barat-barat laut 450 kilometer (280 bt) memisahkan Dzungaria daripada lembangan Sungai Ili. Hujung utara mereka bersempadan dengan 200 kilometer (120 bt) Dzungarian Alatau yang berjalan ke timur laut di sepanjang sempadan Sino-Kazakh. Mereka bermula 50 kilometer (31 bt) timur Taldykorgan di Kazakhstan dan berakhir di Gerbang Dzungarian. Dzungarian Alatau di utara, Pergunungan Borohoro di tengah dan Permatang Ketmen di selatan membuat Z atau S terbalik, bahagian timur laut mengepung Dzungaria dan barat daya mengepung lembah Ili atas.
Di Kyrgyzstan, laluan utama Tian Shan diteruskan sebagai Banjaran Narat dari pangkalan Borohoros barat 570 kilometer (350 bt) ke titik di mana China, Kazakhstan, dan Kyrgyzstan bertemu. Berikut ialah bahagian tertinggi julat - Tian Shan Tengah, dengan Puncak Pobeda (julat Kakshaal Too ) dan Khan Tengri. Di sebelah barat ini, Tian Shan terbelah menjadi 'mata', dengan Tasik Issyk Kul di tengahnya. Bahagian selatan tasik ialah Terskey Alatau dan sebelah utara Kyungey Ala-Too (Ala-Too yang teduh dan cerah). Utara Kyungey Ala-Too dan selari dengannya ialah Trans-Ili Alatau di Kazakhstan di selatan Almaty. Di sebelah barat, julat itu berterusan 400 kilometer (250 bt) sebagai Kyrgyz Ala-Too, memisahkan Wilayah Chüy dari Wilayah Naryn dan kemudian Kazakhstan dari lembah atas sungai Talas, sebelah selatannya ialah 200 kilometer (120 bt) Banjaran Talas Ala-Too ('Ala-too' ialah ejaan Kyrgyz untuk Alatau). Di hujung timur Talas Alatau banjaran Suusamyr Too membentang ke tenggara mengepung Lembah Suusamyr atau dataran tinggi.
Bagi kawasan selatan Lembah Fergana pula terdapat 800 kilometer (500 bt) kumpulan gunung yang melengkung ke barat-barat daya dari selatan Tasik Issyk Kul yang memisahkan Lembangan Tarim dari Lembah Fergana. Banjaran Fergana membentang ke timur laut menuju Talas Ala-Too dan memisahkan lembangan atas Naryn dari Fergana yang betul. Bahagian selatan pergunungan ini bergabung menjadi Pamir di Tajikistan (Pergunungan Alay dan Banjaran Trans-Alay). Di sebelah barat ini ialah Banjaran Turkestan, yang terus hampir ke Samarkand.
Zaman Ais
[sunting | sunting sumber]Dataran tinggi Tian Shan, terbentang 100 hingga 120 km lebar, terletak di pinggir utara lembangan Tarim antara rantaian gunung Kokshaal-Tau di selatan dan rantaian gunung Terskey Alatau di utara. Kokshaal-Tau menjangkau 570 km dari Pik Dankowa di barat ke Pik Pobeda di timur-timur laut. Rantaian gunung ini, bersama-sama dengan Terskey Alatau yang selari dan dataran tinggi Tian Shan di antaranya, diliputi oleh rangkaian aliran ais yang bersambung dan glasier dataran tinggi semasa zaman glasier. Satu-satunya baki interglasial glasiasi ini ialah 61 km panjang Glasier Inylschek Selatan. Lidah glasier keluar dari glasier dataran tinggi mengalir ke utara turun ke Tasik Issyk Kul, melahirkan anak dalam 160 ini tasik panjang km.
Begitu juga, glasiasi kuat terdapat di kawasan pergunungan tinggi Kungey Alatau, yang terbentang sepanjang 230 km di utara Issyk Kul dan bersambung ke kawasan hadapan gunung berhampiran Alma Ata. Glasier glasier dari Kungey Alatau juga beranak ke Tasik Issyk Kul, dengan glasier lembah Ak-Sai membangunkan glasier foreland gunung.[9][10][11] Lembah Chon-Kemin telah menjadi glasier sehingga aliran masuk ke lembah Chu.[9][12][11]
Secara keseluruhannya, glasier Tian Shan glaciation menduduki kawasan seluas kira-kira 118,000 kilometer persegi. Garis salji glasier adalah kira-kira 1200m lebih rendah semasa zaman ais terakhir berbanding sekarang. Ini akan mengakibatkan penurunan suhu purata tahunan 7.2 hingga 8.4 °C untuk Maksimum Glasier Terakhir berbanding hari ini, dengan mengandaikan nisbah kerpasan yang setanding.[9]
Ekologi
[sunting | sunting sumber]
Tian Shan menyimpan hutan penting pokok cemara Schrenk (Picea schrenkiana) pada ketinggian lebih 2,000 meter (6,600 ka) ; cerun yang lebih rendah mempunyai hutan semula jadi yang unik dari walnut liar dan epal.[13]
Tian Shan dalam masa lampau geologinya yang terdekat telah disimpan daripada glasiasi disebabkan oleh pengaruh hangat iklim monsun Lautan Hindi yang "melindungi". Ini mentakrifkan ciri ekologinya yang boleh mengekalkan ekosferanya yang tersendiri. Pergunungan telah mengalami perubahan geologi yang berterusan dengan sistem saliran yang sentiasa berkembang yang menjejaskan corak tumbuh-tumbuhan, serta mendedahkan tanah yang subur untuk anak benih yang baru muncul untuk berkembang maju.
Tulip berasal dari Pergunungan Tian Shan. Tumbuhan itu kemudiannya pergi ke Turki melalui Jalan Sutera dan menjadi simbol Empayar Uthmaniyyah.[14]
Nenek moyang tumbuh-tumbuhan tanaman penting telah ditubuhkan dan tumbuh subur di kawasan itu, antaranya: aprikot (Prunus armeniaca), pear (Pyrus spp.), delima (Punica granatum), buah ara (Ficus), ceri (Prunus avium) dan mulberi (Morus). Rantau Tian Shan juga termasuk haiwan penting seperti beruang, rusa, dan babi hutan, yang membantu menyebarkan benih dan mengembangkan kepelbagaian ekologi.
Antara tumbuh-tumbuhan yang menjajah Tian Shan datang melalui burung dari timur, nenek moyang yang kita kenali sebagai epal "manis". Buah itu mungkin kelihatan seperti epal kecil, bertangkai panjang, pahit seperti Malus baccata, ketam Siberia. Pip mungkin telah dibawa dalam tanaman burung atau bergumpal pada kaki atau bulu.
Apakah ciri semula jadi Tian Shan unik yang mungkin menyumbang kepada program pemilihan yang ketat ini? Masa, seperti yang kita lihat, tidak menjadi masalah. Perolehan pokok individu juga kondusif kepada evolusi pesat spesies pokok, begitu juga hakikat bahawa epal manis kini, sekurang-kurangnya untuk semua tujuan praktikal, tidak serasi sendiri-iaitu, mereka tidak boleh pendebungaan sendiri. Oleh itu setiap pokok epal di dalam hutan dan juga setiap pip, biasanya lima, dalam setiap buah individu akan berbeza. Terdapat banyak epal pada pokok yang matang, jadi pemilihan semula jadi mempunyai populasi yang kaya dan pelbagai untuk digunakan. Burung, tentu saja, makan semua jenis buah. Tetapi kebanyakan burung makan biji-ciri pemakanan yang tidak kondusif sama ada untuk pemilihan atau penyebaran pokok buah-buahan. Epal manis sering dikeluarkan oleh burung, tetapi bijinya sering ditinggalkan dalam cangkang kosong pome. Sebabnya ialah biji epal (dan pear dan quince) kaya dengan cyanoglycosides, yang sangat menghalau, terutamanya kepada burung... Lebih-lebih lagi, plasenta buah epal, rahim, mengandungi bahan penghalang yang menghalang percambahan epal. benih di situ. Ini adalah fenomena yang biasa diperhatikan dalam buah-buahan seperti yang ditunjukkan oleh Michael Evenari pada tahun 1949. Jadi apa yang kemudiannya, atau lakukan, mengedarkan benih epal asli? Beruang itu...
— Barrie E. Juniper
Iklim
[sunting | sunting sumber]Tian Shan mempunyai iklim alpine (Klasifikasi iklim Köppen ETH).
| Data iklim untuk {{{location}}} | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bulan | Jan | Feb | Mac | Apr | Mei | Jun | Jul | Ogo | Sep | Okt | Nov | Dis | Tahun |
| [perlu rujukan] | |||||||||||||
| Data iklim untuk {{{location}}} | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bulan | Jan | Feb | Mac | Apr | Mei | Jun | Jul | Ogo | Sep | Okt | Nov | Dis | Tahun |
| [perlu rujukan] | |||||||||||||
Agama
[sunting | sunting sumber]Tengrism
[sunting | sunting sumber]Dalam Tengrism, Khan Tengri ialah tuan kepada semua roh dan dewa tertinggi agama, dan ia adalah nama yang diberikan kepada puncak kedua tertinggi Tian Shan.[4]
Nama
[sunting | sunting sumber]Salah satu rujukan sejarah terawal tentang gunung ini mungkin berkaitan dengan perkataan Xiongnu Qilian ( traditional Chinese ), yang, menurut pengulas Tang Yan Shigu, ialah perkataan Xiongnu untuk "langit" atau "syurga".[15] Sima Qian, dalam Rekod Ahli Sejarah Besar, menyebut Qilian berhubung dengan tanah air Yuezhi, dan istilah itu dipercayai merujuk kepada Tian Shan dan bukannya jarak 1,500 kilometer (930 bt) lebih jauh ke timur yang kini dikenali sebagai Pergunungan Qilian.[16][17] Nama pergunungan Tannu-Ola di Tuva mempunyai makna yang sama. Nama Cina Tian Shan kemungkinan besar merupakan terjemahan langsung nama Kyrgyz tradisional untuk pergunungan, Teñir Too.[1]
Lihat juga
[sunting | sunting sumber]
- Tektonik Tian Shan
- Pyotr Semyonov-Tyan-Shansky
Nota
[sunting | sunting sumber]Rujukan
[sunting | sunting sumber]Petikan
[sunting | sunting sumber]- ^ a b Prichard, James (1844). History of the Asiatic Nations. IV (ed. 3rd). m/s. 281. Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah, nama "Prichard281" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza - ^ "Ensemble Tengir-Too". Aga Khan Trust for Culture. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 July 2019. Dicapai pada 5 July 2019.
- ^ a b c Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., penyunting (1980). Natural Wonders of the World. USA: Reader's Digest Association, Inc. m/s. 378. ISBN 978-0-89577-087-5. Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah, nama "readersnatural" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza - ^ a b Wilkinson, Philip (2 October 2003). Myths and Legends. Stacey International. m/s. 163. ISBN 978-1900988612. Diarkibkan daripada yang asal pada 14 January 2023. Dicapai pada 11 September 2016. Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah, nama "myths" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza - ^ "新疆天山成功申遗". Diarkibkan daripada yang asal pada 2013-06-27. Dicapai pada 2013-06-22.
- ^ "Western Tien-Shan". UNESCO World Heritage Centre (dalam bahasa Inggeris). United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 July 2018. Dicapai pada 17 July 2016.
- ^ Gorbunov, A.P. (1993), "Geocryology in Mt. Tianshan", PERMAFROST: Sixth International Conference. Proceedings. July 5–9, Beijing, China, 2, South China University of Technology Press, m/s. 1105–1107, ISBN 978-7-5623-0484-5
- ^ Naik, Gautam (August 17, 2015). "Central Asia Mountain Range Has Lost a Quarter of Ice Mass in 50 Years, Study Says". Wall Street Journal. Diarkibkan daripada yang asal pada August 18, 2015. Dicapai pada August 18, 2015.
- ^ a b c Kuhle, M. (1994). "New Findings on the Ice-cover between Issyk-Kul and K2 (Tian Shan, Karakorum) during the Last Glaciation". Dalam Zheng Du; Zhang Qingsong; Pan Yusheng (penyunting). Proceedings of the International Symposium on the Karakorum and Kunlun Mountains (ISKKM), Kashi, China, June 1992. Beijing: China Meteorological Press. m/s. 185–197. ISBN 7-5029-1800-0. Ralat petik: Tag
<ref>tidak sah, nama "meteorological1994" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza - ^ Kuhle, M.; Schröder, N. (2000). "New Investigations and Results on the Maximum Glaciation of the Kirgisen Shan and Tian Shan Plateau between Kokshaal Tau and Terskey Alatau". Dalam Zech, W. (penyunting). Pamir and Tian Shan. Contribution of the Quaternary History. International Workshop at the University of Bayreuth. Bayreuth, University Bayreuth. m/s. 8.
- ^ a b Kuhle, M. (2004). "The High Glacial (Last Ice Age and LGM) glacier cover in High- and Central Asia. Accompanying text to the mapwork in hand with detailed references to the literature of the underlying empirical investigations". Dalam Ehlers, J.; Gibbard, P. L. (penyunting). Quaternary Glaciations - Extent and Chronology. 3. Amsterdam: Elsevier. m/s. 175–199. ISBN 0-444-51462-7.
- ^ Grosswald, M. G.; Kuhle, M.; Fastook, J. L. (1994). "Würm Glaciation of Lake Issyk-Kul Area, Tian Shan Mts.: A Case Study in Glacial History of Central Asia". GeoJournal. 33 (2/3): 273–310. doi:10.1007/BF00812878.
- ^ Janik, Erika (October 25, 2011). "How the apple took over the planet". Salon. Diarkibkan daripada yang asal pada August 9, 2020. Dicapai pada March 15, 2020.
- ^ Great Courses: 'The Botanist's Eye'(DVD 2 chapter 7) by Catherine Kleier, PhD from California Polytechnic State University.
- ^ 班固 (2015-08-20). 漢書: 顏師古註 Hanshu: Yan Shigu Commentary. Diarkibkan daripada yang asal pada 2023-01-14. Dicapai pada 2016-09-10.
祁連山即天山也，匈奴呼天為祁連 (translation: Qilian Mountain is the Tian Shan, the Xiongnu called the sky qilian)
- ^ Liu, Xinru (Fall 2001), "Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies", Journal of World History, 12 (2): 261–291, doi:10.1353/jwh.2001.0034
- ^ Mallory, J. P. & Mair, Victor H. (2000). The Tarim Mummies: Ancient China and the Mystery of the Earliest Peoples from the West. London: Thames & Hudson. m/s. 58. ISBN 978-0-500-05101-6.
Pautan luar
[sunting | sunting sumber]- Tapak mendaki gunung Rusia Diarkibkan 2013-04-24 di Wayback Machine </link>
- Tien Shan
- Video digital Universiti Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (2009) "Mencari tempat untuk memberi makan: gembala Kyrgyz & kehilangan padang rumput": Shepherd berkongsi pemerhatian dan penyesuaian keluarga terhadap perubahan iklim di padang rumput tanah tinggi pergunungan Tian Shan di Kyrgyzstan Diakses 1 Disember 2009
Ralat petik: Tag <ref> wujud untuk kumpulan bernama "nota", tetapi tiada tag <references group="nota"/> yang berpadanan disertakan